Tanrı ve Felsefe
Tanrı ve Felsefe’den…
Karşılaştığımız güçlüğün üstesinden gelmenin başka bir yolu da suyu tanrıya dönüştürmek yerine Tales’in tanrısını suya dönüştürmektir. İşte John Burnet, okuyucularına “her şeyin tanrılarla dolu olduğu” şeklindeki ifadeyi fazla büyütmemelerini4 tavsiye ederken böyle bir dönüştürmeyi düşünmektedir. Burnet’in tavsiyesinin gerisinde onun şu kesin kanaati yatmaktadır: Ne Milet’li Tales’te, ne de onu hemen takip edenlerde “kelâmı düüncenin izlerine rastlanmaktadır.” Bir başka deyişle, Tales, “dünya tanrılarla doludur” derken gerçekten “tanrılar”ı kasdetmemektedir. O, bununla su gibi fizikî ve tam anlamı ile tabiî bir enerjiyi kasdetmekte olup, ona göre, meselâ, su her şeyin ilk ilkesi durumundadır. Aynı müşahede Tales’i takip edenler için de geçerlidir.
Anaximander ilk ilke olan sonsuzluğun İlâhî bir şey olduğunu veya Aneximenes, havanın, tanrılar ve İlâhî varlıklar dahil, her şeyin ilk sebebi olduğunu öğretirken tanrıların ibadete lâyık varlıklar olduklarını düşünmemekteydi. Burnet’in kendi sözleriyle, “tanrı teriminin dinî- olmayan bu kullanılışı, ilk Yunan felsefesini içine alan bütün dönemin belirgin bir özelliğidir5. Buna benim tek itirazım şu olacaktır: “Tanrı” kelimesinden daha açık dinî bir anlam ifade eden pek az kelime vardır. “Her şey tanrılarla doludur” cümlesini, isteyen, ‘her şeyde tek bir tanrının bulunmadığı’ anlamında yorumlamakta serbesttir; fakat bunun, en azından cesurca yapılmış bir yorum olduğu söylenebilir.
Tanrılarının sudan ibaret olduklarını; ya da suyun bir tanrı olduğunu Tales’e söyletmek yerine üçüncü tarihî varsayımı niçin denemiyoruz? Bu varsayıma göre, kural olarak, filozoflar ne söylüyorlarsa onu kastediyorlar. Yunan’a Yunanca öğretmek tehlikeli bir iştir. Milattan önce beşinci asırda yaşamış bir Yunanlı’nın zihnindeki “tanrı” kelimesinin tam olarak neyi ifade ettiği bize sorulmuş olsaydı, bunun cevap verilmesi zor olan bir soru olduğunu ben hemen kabul ederdim. Buna rağmen bu hususta çaba harcayabiliriz. Bizim için bunun belki de en iyi yolu, Yunanlıların “tanrı” diye adlandırdıkları şeylerin menşe, mahiyet ve fonksiyonlarını uzun uzadıya anlatan yazıları öncelikle okumaktır. Sözgelişi bir Homer, bir Hesiod vardır. Homer’in bile “tanrı”dan söz ederken…
